STAROSTWO POWIATOWE W SUWAŁKACH

W pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. na przyszłe ziemie suwalskie i Mazury przybył lud z dorzeczy Dniepru, utożsamiany etnicznie z Bałtami. Dali oni początek Jaćwingom, Prusom, Łotyszom, Litwinom.

Znane są niektóre nazwy plemion Jaćwieskich, na obszarze Suwalszczyzny żyli Kresmeni, Ańczanie, Wigranie. 

Jaćwingowie zamieszkiwali teren obecnej Suwalszczyzny od okolic jeziora Wiżajny na północy po dolinę Biebrzy na południu. Granicą zachodnią był wschodni pas Krainy Wielkich Jezior Mazurskich a wschodnią Niemen.

Lud ten tworzył luźne związki rodowo-plemienne. Na ich czele stała starszyzna. Grupy te jednoczyły się jedynie na czas wojen lub wypraw łupieżczych. Wówczas wybierano wspólnego wodza. Z czasem wodzowie starali się zjednoczyć plemiona w księstwo, jednak bez skutku. W swoich wyprawach wojennych Jaćwingowie zapuszczali się daleko np. w okolice Grudziądza, Drohiczyna, Lublina, Włodzimierza Wołyńskiego. Nie uszły Jaćwingom bezkarnie te wyprawy, przeciw sobie mieli Rusinów, Polaków i Krzyżaków ci ostatni, w 1283 r., dokonali zagłady Jaćwieży.

Jaćwingowie między wyprawami trudnili się rolnictwem, hodowlą, rybołówstwem i bartnictwem. Również wytwórczość rzemieślnicza (uprzęże, noże, topory) Jaćwingów wyróżniała się wysokim kunsztem. Zadziwiająco doskonała była obróbka brązu i srebra.

Najokazalszymi śladami osadnictwa jaćwieskiego, rozwijającego się na Suwalszczyźnie w II-XIII w. są grodziska, zlokalizowane zazwyczaj na wzgórzach w otoczeniu jezior, rzek lub obszarów podmokłych. Na wzgórzach tych, zwanych też Górami Zamkowymi, lub z litewska piłokalniami (od litewskiego pile - zamek i kalnas - góra), stały niegdyś drewniane grody, zamki lub strażnice obronne z dość szczupłą załogą, natomiast w okresach zagrożeń chroniła się tam cała ludność z okolicznych osad.

Grodziska mają na ogół kształt pagórków o stromych stokach i spłaszczonym wierzchołku, który zajmuje majdan, najczęściej owalnego kształtu. W licznych przypadkach widoczne są także dawne umocnienia obronne lub ich fragmenty, jak np. umocnione kamieniami wały czy fosy.

Grodziska są tym ciekawszymi dla krajoznawców obiektami, że zazwyczaj stanowią one świetne punkty widokowe, a poza tym często wiążą się z nimi ciekawe legendy i opowieści. Najbardziej znanym i najpiękniejszym grodziskiem na Suwalszczyźnie jest Góra Zamkowa nad jez. Szurpiły ze związaną z nią legendą o pięknej Jegli i bogu węży Żaltisie.

Do najbardziej okazałych grodzisk należą także grodzisko w Jeglińcu, dość mało znane ze względu na swe przygraniczne położenie oraz grodziska w Sudawskiem i w Osinkach. Mniejsze grodziska znajdują się w Klejwach pomiędzy jeziorami Szejpiszki i Klejwy. 

W niektórych przypadkach na miejscu dawnych grodzisk rozwinęły się później większe miejscowości, jak np. Wiżajny - w miejscu dawnego grodziska stoi obecnie kościół; w miejscu dawnego grodziska stoi także klasztor w Wigrach.

Innymi ciekawymi obiektami są pozostałości jaćwieskich osad otwartych, czyli nieumocnionych. W odróżnieniu od grodzisk, są to obiekty niezbyt okazałe i ich pozostałości można zobaczyć tylko po odsłonięciu warstwy ziemi. Najbardziej znaną tego typu osadą na Suwalszczyźnie jest osada nad jeziorem Szurpiły, w pobliżu przysiółka Targowisko, związana z grodziskiem w Szurpiłach.

Bardzo interesującymi obiektami są jaćwieskie cmentarzyska, które na Suwalszczyźnie odkryto m.in. w Szwajcarii, Bilwinowie, Prudziszkach, Żywej Wodzie, Osowej, Osinkach i na Górze Cmentarnej nad jez. Szurpiły. Najciekawsze i najbardziej znane jest cmentarzysko kurhanowe w Szwajcarii, dla którego ochrony utworzono specjalny rezerwat przyrody. Znalezione tu cenne eksponaty, m.in. broń i ozdoby w pochówkach typu książęcego, można obejrzeć w Muzeum Okręgowym w Suwałkach.

Nie można zapomnieć także o specyficznym dziedzictwie jaćwieskim, jakim są nazwy geograficzne, bowiem większość używanych dziś na Suwalszczyźnie nazw jezior, rzek, uroczysk, a także niektórych miejscowości jest pochodzenia jaćwieskiego. Do nazw takich należą m.in. Hańcza, Wigry, Wiżajny, Szurpiły, Szelment. 

Ich zachowanie zawdzięczamy zapewne tym nielicznym Jaćwingom, którzy w głębi lasów przetrwali ostateczną zagładę Jaćwieży i dotrwali do czasów kolonizacji pojaćwieskich puszcz przez osadnictwo litewskie i mazowieckie w XVI w. Niektórzy z tych potomków Jaćwingów musieli zachować także swe dawne imiona - później przekształcone w nazwiska, bowiem według językoznawców niektóre do dziś spotykane na Suwalszczyźnie "egzotycznie" brzmiące nazwiska, takie jak np.: Kolendo, Magalengo, Krejpcio, Skrunda, Waraksa, Możdżer, Skinder mają zdecydowanie pochodzenie jaćwieskie.

Bibliografia: "Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny" Janusz Kopciał, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 1997 ilustrował Wiesław Osewski