STAROSTWO POWIATOWE W SUWAŁKACH

Po zagładzie Jaćwingów w XIII w. obszar Suwalszczyzny na blisko dwa wieki porósł bezludną puszczą. 

Roszczenia do niej zgłaszali zarówno Krzyżacy, jak i Litwa oraz Mazowsze. Podstawy do rozwoju osadnictwa stworzył dopiero traktat melneński zawarty w 1422 r., w którym dokonano ostatecznego podziału pojaćwieskich puszcz i wytyczono granice. W wyniku ustaleń traktatu teren obecnej Suwalszczyzny znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Suwalszczyzna w XV w. po raz pierwszy została objęta administracją państwową. W XV w. również puszczę podzielono pomiędzy dwa dwory litewskie: Przełom i Merecz, skąd wzięły swoje nazwy Puszcza Przełomska oraz Puszcza Merecka.

Cywilizacyjną kolebką Suwalszczyzny były tereny od Berżnik i Augustowa przez pas obejmujący dziś gminy: Raczki, Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Wiżajny. 

Kolonizacja Suwalszczyzny rozpoczęła się po przejęciu tych ziem przez królową Bonę. Otrzymała je w olbrzymim majątku od swojego męża Zygmunta I Starego w 1524 r. W dobrach tych zaczęła przeprowadzać tzw. pomiarę włóczną, mającą uporządkować gospodarkę, a tym samym zwiększenie jej dochodowości. Utrzymała m.in. prawo do wchodów i bartnictwa tyle, że odpłatnie. Dzieło porządkowania gospodarki leśnej zostało ukończone już po wyjeździe Bony z Polski w 1556 r. Na polecenie Zygmunta Augusta przeprowadzono w 1559 r. "rewizję puszcz", w 1569 wykonano rejestr jezior.
W tym czasie przybyli osadnicy z Mazowsza i Rusi, którzy zastali tu mieszkających już Litwinów. Zaludniać się zaczęły tereny puszczy pomiędzy Sejnami i Wiżajnami, Augustów otrzymał prawa miejskie, powstał Puńsk, osady nad jez. Gaładuś, Lipsk, Filipów, itd.

Proces kolonizacji puszcz zaczął się w początkach XVI w. kiedy to z dwu przeciwnych stron dotarły tu dwie fale osadnicze: od wschodu i północnego wschodu - osadnictwo litewskie, a od południowego zachodu - osadnictwo mazowieckie. Kolonizacja obszarów pojaćwieskich, które przypadły Litwie, przebiegała powoli. Praktycznie dopiero w drugiej połowie XVII wieku, za sprawą sprowadzonych nad jezioro Wigry mnichów kamedulskich, nastąpiła intensyfikacja procesów osadniczych. Ziemie kamedulskie graniczyły od wschodu z terenami należącymi do króla oraz dominikanów z Sejn. Zagospodarowanie tych terenów odbywało się, więc za sprawą dwóch zgromadzeń zakonnych, praktycznie aż do połowy XVIII wieku, kiedy to z inicjatywy administracji Wielkiego Księstwa Litewskiego przystąpiono do tworzenia małych miasteczek.

Litwini na Suwalszczyźnie pojawili się w rezultacie procesu kolonizacji puszcz pojaćwieskich. Założone przez Litwinów wsie w rejonie Puńska, Sejn i na północny-wschód od późniejszych Suwałk, to najdalej wysunięty na południowy zachód fragment obszaru zwarcie zamieszkanego przez Litwinów. Tak, więc są oni w nie mniejszym stopniu ludnością autochtoniczą niż Polacy, którzy pojawili się na tym terenie w tym samym okresie wraz z falą osadnictwa mazowieckiego. 

Obszary zasiedlane przez Polaków i Litwinów na Suwalszczyźnie w wielu miejscach stykały się i zazębiały ze sobą, co dziś znajduje swe odbicie w nazwach zakładanych wówczas wsi. Świadczą one o tym, że pierwotnie zasięg osadnictwa był nieco większy niż obecnie, gdyż nazwy wsi o rdzeniu litewskich spotyka się także w zachodniej części Suwalszczyzny, np. w rejonie Wiżajn i na północ od Suwałk, gdzie Litwini dzisiaj już nie mieszkają.

Najwcześniej kolonizacja zaczęła się w południowo-zachodniej części ziemi suwalskiej. 

Jako pierwszy powstał dwór w dobrach Wołłowiczów dwór Dowspuda - po 1529 r., a obok niego zaczęły powstawać wsie Jaśki i Sucha Wieś.
Bracia Raczkowiczowie założyli dwory: Dowspudę Raczkowską - dzisiejsze Raczki, z wsiami Bolesty i Mieszki oraz Dowspudę Bakałarzewską - dzisiejsze Bakałarzewo, z najstarszą wsią Garbaś (1541r.)
Początki miasteczku Filipów dał dwór Szembelowo z dwiema wsiami, założony przez Szembelów. Filipów otrzymał prawa miejskie w 1570 r.
Przerośl otrzymała prawa miejskie w 1576 r. Niebawem powstało starostwo przeorskie, a w jego obrębie wieś Mierkinie i Okliny.
W 1606 r. istniało już miasto Wiżajny, a przy nim starostwo z wsiami: Dzierwany, Jaczne, Jegliszki, Bolcie, Rakówek, Rogożajny, Stara Hańcza, Mauda, Smolniki i in.
W 1655 dwór w Kadaryszkach stał się siedzibą starostwa, które sprawowało pieczę nad kolonizacją Puszczy Mereckiej. Powstały dzięki temu wsie Kleszczek, Pobondzie, Postawele, Ejszeryszki, Nowele i in.

Wigry i okolice zostały oddane kamedułom przez Jana Kazimierza 6 stycznia 1667 roku. 

Zakonnicy przybyli nad Wigry rok po otrzymaniu dokumentu w 1668 r. i zamieszkali w dworze myśliwskim Władysława Jagiełły. Szybko zbudowali najpierw drewniany, a po pożarze w 1671 r., murowany zespół klasztorny z kościołem, 17 eremami, refektarzem, wieżą zegarową, domem dla braci ze szpitalem oraz częścią laicką - domkiem furtiana, domami królewskim, kanclerskim przed wejściem do kościoła. Całość powstającej etapami budowli, opasywały mury oporowe. Na krańcu wyspy z zachodu założono ogród botaniczny i sad, z południa zwierzyniec, a w zatoce staw rybny. Kameduli swą zapobiegliwością otoczyli całą okolicę. Powstawały osady (Magdalenów, Burdyniszki, Krusznik, Czerwony Folwark, Bryzgiel, Biała Woda, Żywa Woda, Szurpiły), smolarnie, rudy, cegielnie, huty. Założono miasto Suwałki. Do puszczy wprowadzono nowoczesne metody gospodarowania. Cywilizacja tu przyszła wraz z zakonnikami. Gospodarowali oni z powodzeniem aż do 1800 roku, kiedy po trzecim rozbiorze Polski, prusacy skonfiskowali dobra kamedulskie a ich samych wysiedlili do Bielan pod Warszawą.
Ostatni etap kolonizacji resztek puszcz przypadł na II poł. XVIII wieku. Stało się to za przyczyną podskarbiego królewskiego, Antoniego Tyzenhausa. Powstało wówczas wiele miejscowości np. Bachanowo, Jeleniewo - prawa miejskie w 1780 r., Gulbieniszki, Czerwone Bagno; nasilił się proces eksploatacji tych regionów, a co za tym idzie likwidacja puszcz.

W tym czasie przybyli także staroobrzędowi Rosjanie. Przybywali oni z głębi Rosji lub z pobliskiej Litwy, aby uniknąć carskich prześladowań, jakim poddawano ich od czasu wprowadzenia reformy prawosławia przez patriarchę Nikona w II poł. XVII w. Okres największego rozwoju osadnictwa staroobrzędowców przypada na koniec XVIII w. W pocz. XIX w. zamieszkiwali oni wiele wsi na Suwalszczyźnie, tworząc kilka skupisk: jedno z nich powstało we wsiach Buda Ruska i Pogorzelec na skraju Puszczy Augustowskiej, drugie w Wodziłkach, Łopuchowie i Szurpiłach, trzecie w Głębokim Rowie, Szurach i Rasztabolu, czwarte w Pijawnem Ruskim, Bliźnie i Szczebrze i piąte we wsi Sztabinki pod Sejnami. Później, bo po powstaniu styczniowym powstało szóste skupisko we wsiach Gabowe Grądy i Bór pod Białobrzegami, dokąd staroobrzędowcy przenieśli się z miejsce wcześniejszego osiedlenia na Mazowszu.

Wreszcie należy wspomnieć o siódmym skupisku, tzw. jedinowierców, czyli dawnych staroobrzędowców, którzy stali się wyznawcami oficjalnej wersji prawosławia, osadzonych około poł. XIX w. na Suwalszczyźnie z inicjatywy władz carskich, aby suwalskich starowierów pozyskać dla religii państwowej. Jedinowiercy zasiedlili wieś Rosochaty Róg nad Wigrami oraz rządowy folwark Karolin, a także założyli trzy nowe wsie: Mikołajewo, Aleksandrowo i Pokrowsk.

W I poł. XX w. liczba staroobrzędowców i jedinowierców na Suwalszczyźnie gwałtownie spadła. Stało się tak głównie wyniku dwu dużych fal repatriacyjnych w okresie I i II wojny światowej, kiedy to wielu z nich zostało przesiedlonych bądź wyjechało w głąb Rosji i na Litwę. Obecnie staroobrzędowcy zamieszkują w całości jedynie Wodziłki, Gabowe Grądy i Bór, większe ich skupisko zamieszkuje także Suwałki, w innych wsiach już ich nie ma, bądź pozostały pojedyncze rodziny.

Bibliografia: "Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny" Janusz Kopciał, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 1997 ilustrował Wiesław Osewski