KRAINA MOREN
Współczesny krajobraz ziemi suwalskiej jest rezultatem ostatniego zlodowacenia (12-10 tys. lat temu - epoka plejstocenu), zwanego bałtyckim fazy pomorskiej oraz epoki polodowcowej (holocenu).
Potężny lądolód skandynawski nasuwał się na tereny Suwalszczyzny kilkakrotnie, niosąc ze sobą z gór skandynawskich, ogromne masy skalnego gruzu i głazów. W zależności od materiału naniesionego przez lodowiec i czynników budujących powstały specyficzne formy terenu, wśród których można wyróżnić:
Moreny czołowe- wzgórza, pasma wzgórz, grzędy i wały powstałe dzięki dłuższemu postojowi lodowca.
Jest to najczęstsza forma występująca na Suwalszczyźnie.
Najpiękniejsze formy moreny czołowej to Góra Cisowa w Gulbieniszkach, Góra Jesionowa nad jez. Szelment, Krzemieniucha k./Jeleniewa.
Moreny denne- powstawały pod lodowcem i zbudowały rozległe, sfalowane równiny zwane wysoczyznami morenowymi. Najciekawszymi wyniesieniami moreny dennej są wysoczyzny Szurpiły - Krzemianka, Hańcza - Dzierwany, oraz garb Wiżajny - Smolniki.
Moreny martwego lodu - powstały z topniejących wielkich brył i płatów, oderwanych od aktywnego lodowca.
Klasycznie wykształconą moreną martwego lodu jest zagłębienie rzeki Szeszupy, niecki jezior Jaczno, Linówek, a także Góra Zamkowa.
Kemy- to pagórki o kształcie wydłużonym bądź okrągłym, a także płaskowyże i tarasy powstałe pod bryłami martwego lodu lub między nimi.
Malowniczy zespół form kemowych znajduje się wokół jeziora Jaczno i Perty.
Misy wytopiskowe- to miejsca, w których długo zalegały bryły martwego lodu. Po ich wytopieniu powstały oczka, torfowiska otoczone stromymi zboczami brzegów.
Rynny lodowcowe - to rezultat erozyjnej działalności wód płynących pod lądolodem, powstawały dzięki temu potężne rzeki wypłukujące głębokie, szerokie doliny wypełnione wodami jezior lub będące rynnami rzek.
Najwspanialszą rynnę lodowcową - najgłębszą na całym Niżu Europejskim - wypełnia jezioro Hańcza. Innym, równie ciekawym przykładem rynny lodowcowej jest jezioro Boczne (Przeroślańskie).
Sandry- to rozległe i niemal płaskie powierzchnie, które na Suwalszczyźnie można dostrzec po obu stronach Rospudy i znacznie rozleglejsze nad Czarną Hańczą.
Ozy- kręte wały o stromych stokach ciągnące się niekiedy kilka kilometrów.
Doliny wiszące- powstały w wyniku wypływających spod aktywnego lodowca rzek w pobliżu ich ujść do obniżeń, w których znajdował się martwy lód; topniejąc, żłobił on własną dolinę i rzeczne koryto, gdy tymczasem górna dolina wysychała i stawała się zawieszona ponad doliną wtórną.
Wiszącą dolinę zwaną Gaciskami można podziwiać w Suwalskim Parku Krajobrazowym.
Głazowiska - Pejzaż Suwalszczyzny odróżnia od innych duża liczba głazów narzutowych naniesionych przez lodowiec. Występują one pojedynczo bądź kumulują się w większej ilości, obszary z największym ich nagromadzeniem tworzą głazowiska, które można podziwiać w Suwalskim Parku Krajobrazowym. Głazowisko "Bachanowo", Głazowisko "Łopuchowskie" i Głazowisko "Rutka" objęte są ochroną rezerwatową.
Szczególnym nagromadzeniem moren i kemowych wzgórz są Góry Sudawskie. Rozciągają się w pobliżu Wiżajny, od wsi Sudawskie do wioski Wysokie i Masztukinie.
Wzniesienia mają strome zbocza, urwiska, poprzecinane są wąwozami i jarami. W głębokich dolinach płyną strumienie i rzeczki, a także znajdują się liczne oczka i niewielkie jeziorka. Góry na znacznym obszarze porośnięte są lasem mieszanym. Zabagnione obniżenia porastają olsy i grądy, na obrzeżach mokradeł natomiast króluje bór bagienny.
Powyższe twory geomorfologiczn
zagłębienie Szeszupy
jez. Hańcza ze skarpy w Miernikach
Głazowisko "Rutka"
Głazowisko "Bachanowo"